Miền Bắc thời tiền sử

Đá nguyên khối Rudston có niên đại từ cuối thời đồ đá mới hoặc đầu đồ đồng, là cự thạch cao nhất trên đảo Anh.[36]

Vào kỷ băng hà, Bắc Anh bị các phiến băng bao phủ, và có ít bằng chứng còn lại về việc con người cư trú, hoặc là vì khí hậu khiến con người không sống được trong khu vực, hoặc là vì quá trình đóng băng đã tàn phá hầu hết chứng cứ về hoạt động của con người.[37] Tranh hang động nằm xa nhất về phía bắc của châu Âu được phát hiện tại Creswell Crags thuộc miền bắc Derbyshire, gần Sheffield hiện nay, chúng cho thấy dấu hiệu người Neanderthal cư trú từ 50 đến 60 nghìn năm trước, cũng như cho thấy một sự định cư gần đây hơn mang tên văn hoá Creswellian từ khoảng 12.000 năm trước.[38] Hang Kirkwell tại Lower Allithwaite, Cumbria cho thấy dấu hiệu của văn hoá Federmesser thuộc thời đồ đá cũ, và có người ở vào thời điểm nào đó trong khoảng 13.400 đến 12.800 năm trước.[39]

Định cư với quy mô đáng kể có lẽ bắt đầu vào thời đồ đá giữa, Star Carr tại North Yorkshire thường được cho là công trình kỷ niệm quan trọng nhất trong giai đoạn này.[40][41] Di chỉ Star Carr có ngôi nhà cổ nhất được biết đến của Anh Quốc, từ khoảng 9000 TCN, và chứng cứ sớm nhất về nghề mộc dưới dạng một thân cây bị đục từ 11000 TCN.[40][42]

Các vùng truông Lincolnshire và Yorkshire quanh cửa sông Humber có người định cư và trồng trọt vào thời đồ đồng, và ba chiếc tàu Ferriby được phát hiện gần Hull vào năm 1937 và nằm trong số các phát hiện được bảo quản tốt nhất của thời kỳ này.[43] Tại các vùng Peak District lắm núi hơn, các đỉnh đồi có hào lũy bao quanh (hillfort) là khu định cư chính vào thời đồ đồng và dân địa phương có khả năng cao nhất là sống bằng chăn nuôi.[44]

Thời đồ sắt và La Mã

Tường Hadrian, là một trong các tàn tích thời La Mã nổi tiếng nhất tại Bắc Anh, nay là một di sản thế giới

Sử học La Mã đặt tên cho bộ lạc Celt chiếm giữ phần lớn Bắc Anh là Brigantes, có vẻ nghĩa là "người vùng cao". Vấn đề Brigantes là một nhóm thống nhất hoặc là một liên minh lỏng lẻo của các bộ lạc quanh dãy Pennine vẫn còn tranh luận, song tên gọi có vẻ được các cư dân trong khu vực chấp thuận, khu vực được người La Mã gọi là Brigantia.[45] Các bộ lạc khác được đề cập trong cổ sử, có thể là bộ phận của Brigantes hoặc dân tộc riêng, là Carvetii tại Cumbria ngày nay và Parisi tại đông Yorkshire.[46]

Người Brigantes liên minh với Đế quốc La Mã trong quá trình đế quốc này chinh phục đảo Anh: Tacitus viết rằng họ trao thủ lĩnh kháng chiến Caratacus của bộ lạc Catuvellauni tại miền Nam cho La Mã vào năm 51.[47] Đấu tranh quyền lực trong bộ lạc Brigantes khiến người La Mã cảnh giác, và bộ lạc bị chinh phục trong một cuộc chiến bắt đầu vào thập niên 70 dưới quyền Quintus Petillius Cerialis.[48] Người La Mã lập ra tỉnh "Britannia Inferior" (Hạ Anh) tại miền Bắc, và trị sở cai quản nằm tại thành phố Eboracum (nay là York).[49] Eboracum và Deva Victrix (nay là Chester) là những căn cứ quân sự chính trong khu vực, các công sự nhỏ hơn gồm có Mamucium (Manchester) và Cataractonium (Catterick).[50][51] Britannia Inferior trải rộng về phía bắc đến tường Hadrian, đây cũng là biên giới cực bắc của Đế quốc La Mã.[lower-alpha 5] Mặc dù người La Mã xâm chiếm Northumberland ngày nay và một bộ phận của Scotland nằm bên ngoài tường, song họ chưa từng chinh phục thành công vùng đất bên kia sông Tyne.[52]

Anglo-Saxon và Viking

Đảo Anh vào năm 878:

Sau khi kết thúc thời kỳ La Mã cai trị đảo Anh và người Angle tiến đến, Yr Hen Ogledd ("bắc cũ") được phân thành các vương quốc kình địch nhau, Bernicia, Deira, Rheged và Elmet.[53] Bernicia kiểm soát lãnh thổ phía bắc sông Tees, Deira gần tương đương với nửa đông của Yorkshire hiện nay, Rheged tương đương Cumbria, và Elmet ứng với nửa tây của Yorkshire. Bernicia và Deira đầu tiên thống nhất thành Northumbria dưới quyền Aethelfrith, ông là quốc vương của Bernicia và chinh phục Deira vào khoảng năm 604.[54] Northumbria sau đó trải qua một thời kỳ hoàng kim về văn hoá, học thuật và hoạt động tu viện, tập trung tại đảo Lindisfarne và được giúp đỡ từ các thầy tu Ireland.[55] Phần tây bắc của Anh duy trì các vết tích của văn hoá Celt, và có ngôn ngữ Celt riêng là tiếng Cumbria, chủ yếu được nói tại Cumbria cho đến khoảng thế kỷ 12.[56]

Một phần miền bắc và miền đông của Anh chịu quyền kiểm soát của người Dane (Danelaw) trong thời đại Viking, song phần phía bắc của Vương quốc Northumbria duy trì dưới quyền kiểm soát của người Anglo-Saxon.[lower-alpha 6] Dưới quyền người Viking, các tu viện phần lớn bị triệt hạ, và phát hiện đồ bồi táng trong các khu đất nhà thờ tại miền Bắc gợi ý rằng nghi thức tang lễ Norse thay thế nghi thức tang lễ Cơ Đốc giáo trong một thời gian.[58] Người Viking kiểm soát các khu vực nhất định, đặc biệt là quanh Yorkshire, và được nhớ đến trong từ nguyên của nhiều địa danh: thorpe trong tên gọi các thị trấn như Cleethorpes và Scunthorpe, kirk trong Kirklees và Ormskirk và by trong Whitby và Grimsby đều có gốc Norse.[59]

Norman chinh phục và Trung cổ

Lâu đài Durham là biểu trưng cho quyền lực của người Norman tại miền Bắc

Năm 1066, Quốc vương Na Uy Harald Hardrada thất bại trước cuốc vương người Anglo-Saxon là Harold Godwinson trong trận Stamford Bridge gần York, đánh dấu bắt đầu kết thúc thời kỳ người Viking cai trị tại Anh. Gần như ngay sau đó Godwinson lại thất bại dưới tay quân chủ người Norman William nhà chinh phục trong trận Hastings, lật đổ trật tự Anglo-Saxon.[60] Giới quý tộc Northumbria và Dane kháng cự cuộc chinh phục của người Norman, và nhằm kết thúc khởi nghĩa, William ra lệnh tiến hành các chiến dịch khằm khuất phục miền Bắc. Vào mùa đông 1069–1070, các thị trấn, làng mạc và trang trại bị tàn phá có hệ thống trên phần lớn Yorkshire cũng như miền bắc Lancashire và hạt Durham.[61][62] Khu vực lâm vào nạn đói và phần lớn Bắc Anh bị bỏ hoang. Các biên niên sử đương thời ghi rằng một trăm nghìn người chết – các ước tính hiện đại đưa ra tổng số vào khoảng hàng chục nghìn, trong khi dân số là hai triệu.[61] Khi Sách Domesday được biên soạn vào năm 1086, phần lớn Bắc Anh vẫn được thuật là đất hoang,[62] song điều này có thể chỉ đúng một phần do những người biên soạn tập trung nhiều hơn vào đất trồng trang viên, ít chú ý đến các vùng chăn nuôi.[63]

Tàn tích của Tu viện Fountains, nay cũng là một di sản thế giới

Sau khi bị người Norman khuất phục, các tu viện trở lại miền Bắc khi họ tìm cách "định cư nơi hoang vắng".[64] Các dòng tu viện như Dòng Xitô trở nên quan trọng trong kinh tế Bắc Anh – Tu viện Fountains của Dòng Xitô tại North Yorkshire trở thành tu viện lớn nhất và giàu có nhất miền Bắc, và vẫn duy trì vị thế này cho đến khi Henry VIII cho giải thể các tu viện vào năm 1536-1541.[65] Một làn sóng nhập cư đáng kể của người Flanders theo sau cuộc chinh phục, có vẻ như họ đến cư trú tại phần lớn vùng Cumbria bị tàn phá, đến mức thị trấn Beverley tại East Yorkshire vẫn có một khu đảo dân tộc gọi là Flemingate vào thế kỷ 13.[66]

Trong thời kỳ hỗn loạn tại Anh năm 1135–54, Scotland xâm lăng Bắc Anh và đoạt lấy phần lớn lãnh thổ về phía bắc của Durham. Theo hoà ước năm 1139, Vương tử Henry của Scotland được phong làm Bá tước Northumberland và giữ các hạt Cumberland, Westmorland và Northumbria. Anh lấy lại quyền kiểm soát các lãnh thổ này vào năm 1157, lập ra hầu hết biên giới Anh –Scotland hiện đại.[67] Bạo lực cũng diễn ra tại khu vực trong Chiến tranh Hoa Hồng, bao gồm trận Wakefield quyết định. Mặc dù có quan điểm cuộc chiến là xung đột giữa Lancashire và Yorkshire, song Nhà Lancaster tuyển lính khắp Bắc Anh, bao gồm cả Yorkshire, trong khi hầu hết sức mạnh của Nhà York là từ Nam Anh, Wales và Ireland.[68] Các cuộc chiến giữa Anh và Scotland cũng ảnh hưởng đến khu vực, và chỉ trong 400 năm, Berwick-upon-Tweed – nay là thị trấn cực bắc của Anh – qua tay hơn chục lần.[69] Các cuộc chiến cũng khiến hàng nghìn người Scots định cư tại phía nam biên giới, chủ yếu là tại các hạt biên giới và Yorkshire.[70]

Thời cận đại

Sau khi Giáo hội Anh ly khai Giáo hoàng, miền Bắc xảy ra một số cuộc khởi nghĩa Công giáo, trong đó có khởi nghĩa Lincolnshire, khởi nghĩa Bigod tại Cumberland và Westmorland, và lớn nhất là "Hành hương Grace" có căn cứ tại Yorkshire, đều nhằm chống lại Henry VIII.[71] Con gái ông là Elizabeth I phải đối diện với một cuộc khởi nghĩa khác mang tên Nổi dậy phương Bắc.[72] Khu vực trở thành trung tâm của tình trạng không quy phục Anh giáo vì các gia đình Công giáo ưu tú tại Cumbria, Lancashire và Yorkshire từ chối cải sang Tin Lành.[73] Quyền lực hoàng gia đối với khu vực được thực hiện thông qua Hội đồng miền Bắc tại King's Manor, York, được thành lập vào năm 1484 thời Richard III. Hội đồng tồn tại không liên tục trong hai trăm năm sau đó, hiện thân cuối cùng của nó được tạo ra sau "Hành hương Grace" và chủ yếu là một tổ chức thiết lập trật tự và xét xử tư pháp.[74]

Bắc Anh là một trọng điểm giao tranh trong Chiến tranh Ba Vương quốc. Các hạt biên giới bị Scotland xâm lăng trong Chiến tranh giám mục lần thứ hai, và theo Hiệp ước Ripon năm 1640 Quốc vương Charles I bị buộc phải tạm thời nhượng Northumberland và hạt Durham cho người Scots và trả tiền để duy trì quân đội Scotland tại đó.[75] Nhằm kiếm đủ ngân quỹ và phê chuẩn hoà ước chung cuộc, Charles đã phải triệu tập cơ cấu được gọi là Nghị viện Trường kỳ (Long Parliament), bắt đầu quá trình dẫn tới Nội chiến Anh lần thứ nhất (1642–1646). Năm 1641, Nghị viện Trường kỳ bãi bỏ Hội đồng phương Bắc vì điều được cho là lạm quyền trong giai đoạn Charles I cai trị cá nhân (1629-1640).[74] Đến khi chiến tranh bùng phát vào năm 1642, Quốc vương Charles chuyển triều đình của mình đến York, và Bắc Anh trở thành một căn cứ chính của lực lượng bảo hoàng cho đến khi họ thua trận Marston Moor.[76]

Cách mạng công nghiệp

Xưởng muối tại Saltaire, West Yorkshire, là một trong hai di sản thế giới về công nghiệp tại miền Bắc

Vào lúc bắt đầu cách mạng công nghiệp, Bắc Anh dồi dào về than đá và thuỷ năng song nông nghiệp tại vùng cao yếu kém đồng nghĩa với tiền công trong khu vực có giá thấp. Khai mỏ và chế biến được tiến hành trên quy mô nhỏ trong khu vực từ nhiều thế hệ, song đến lúc này nó bắt đầu phát triển và tập trung.[77] Việc ngành dệt công nghiệp bùng nổ đôi khi được quy cho khí hậu ẩm thấp và nước mềm khiến dễ giặt và làm sợi hơn, song thành công của các xưởng vải miền Bắc không có một căn nguyên rõ ràng đơn lẻ nào.[27] Nguồn than đá sẵn có và việc phát hiện trữ lượng sắt lớn tại Cumbria và Cleveland cho phép sản xuất sắt, và đến khi phát minh quy trình Bessemer thì khu vực trở thành nơi ban đầu sản xuất thép hiện đại. Thép chất lượng cao lẫn lượt kéo theo ngành đóng tàu được mở ra dọc theo bờ biển, đặc biệt là tại Tyneside và tại Barrow-in-Furness.[78]

Nạn đói lớn tại Ireland trong thập niên 1840 gây ra làn sóng di dân vượt biển Ireland sang đảo Anh, và nhiều người trong số đó định cư tại các thành phố công nghiệp của miền Bắc, đặc biệt là Manchester và Liverpool – theo điều tra nhân khẩu năm 1851, 13% dân số Manchester và Salford là người sinh tại Ireland, và con số này tại Liverpool là 22%.[79] Nhằm phản ứng trước việc này, một làn sóng bạo loạn chống Công giáo nổ ra và các tổ chức Orange Order Tin Lành lan ra khắp Bắc Anh, chủ yếu là tại Lancashire. Đến năm 1881, có 374 tổ chức Orange tại Lancashire, 71 tại North East, và 42 tại Yorkshire.[80][81] Trên phạm vi xa hơn, Bắc Anh chứng kiến nhập cư từ các quốc gia châu Âu khác như Đức, Ý, Ba Lan, Nga và Scandinavia, và từ Đông Á cùng châu Phi. Một số di dân là những nhà tư bản công nghiệp sung túc đến để tìm kiếm cơ hội kinh doanh tại các thành phố công nghiệp đang bùng nổ, một số chạy trốn cảnh nghèo nàn, một số là người hầu hoặc nô lệ, một số là thuỷ thủ chọn định cư tại các đô thị cảng, một số là người Do Thái chạy trốn diệt chủng tại lục địa, và một số là di dân lúc đầu bị mắc kẹt tại Liverpool sau khi cố đón tàu đến Hoa Kỳ hoặc các thuộc địa của Đế quốc Anh.[82][83][84] Trong lúc đó, hàng trăm nghìn người từ các vùng nông thôn trì trệ tại miền Bắc đã xuất cư, chủ yếu là đến Hoa Kỳ, Canada, Nam Phi, Úc và New Zealand.[84][85][86]

Phi công nghiệp hoá và hiện đại

Trung tâm Baltic về nghệ thuật đương đại từng là một toà nhà công nghiệp, đây là một biểu trưng của cải tạo Gateshead.

Chiến tranh thế giới thứ nhất là bước ngoặt của kinh tế Bắc Anh. Trong những năm giữa hai thế chiến, kinh tế miền Bắc bắt đầu lu mờ trước miền Nam – vào năm 1913–1914, tỷ lệ thất nghiệp tại "outer Britain" (miền Bắc, cùng với Scotland và Wales) là 2,6% trong khi tỷ lệ tại Nam Anh nhiều hơn gấp đôi với 5,5%, song đến năm 1937 trong Đại khủng hoảng tỷ lệ thất nghiệp của outer British là 16,1% còn tỷ lệ của Nam Anh là 7,1%.[87] Kinh tế suy yếu và tỷ lệ thất nghiệp cao giữa hai thế chiến gây ra một số giai đoạn bất ổn xã hội trong khu vực, trong đó có tổng đình công năm 1926 và tuần hành Jarrow. Đại khủng hoảng làm nổi lên tính yếu kém của kinh tế chuyên biệt tại Bắc Anh: Do mậu dịch thế giới giảm sút, nhu cầu về tàu, thép, than đá và vải đều giảm.[88] Đại bộ phận các nhà máy miền Bắc vẫn sử dụng công nghệ thế kỷ 19, và không thể theo kịp tiến bộ trong các ngành công nghiệp như ô tô, hoá chất và điện, trong khi việc mở rộng hệ thống đường dây điện đã loại bỏ lợi thế của miền Bắc về phát điện, đồng nghĩa với việc lúc này sẽ kinh tế hơn nếu xây nhà máy mới tại miền Trung hoặc miền Nam.[89]

Tập trung công nghiệp tại Bắc Anh cũng khiến nơi đây trở thành một mục tiêu lớn của Luftwaffe (Không quân Đức) trong Chiến tranh thế giới thứ hai. Khi Anh Quốc bị oanh tạc năm 1940–1941, có các đợt tấn công lớn nhằm vào Barrow-in-Furness, Hull, Leeds, Manchester, Merseyside, Newcastle và Sheffield khiến hàng nghìn người chết và gây thiệt hại đáng kể cho các thành phố. Liverpool là một cảng quan trọng đối với nguồn cung từ Bắc Mỹ nên đã bị oanh tạc đặc biệt nặng nề, thành phố bị đánh bom nhiều thứ hai tại Anh Quốc sau London, với khoảng 4.000 người chết khắp vùng Merseyside và hầu hết trung tâm thành phố bị tàn phá.[90] Việc tái thiết được tiến hành sau đó, và đồng thời khu ổ chuột bị giải phóng khiến toàn bộ các khu phố bị phá bỏ và xây lại, chuyển đổi diện mạo của các thành phố miền Bắc.[91] Nhập cư từ các quốc gia khác trong Thịnh vượng chung bắt đầu trong thập niên 1950 đã tái định hình Bắc Anh, đặc biệt là di dân từ Pakistan và Bangladesh, và nay có lượng cư dân đáng kể đến từ tiểu lục địa Ấn Độ trong các thành thị như Bradford, Leeds, Preston và Sheffield.[92]

Phi công nghiệp hoá tiếp tục và tỷ lệ thất nghiệp dần tăng lên trong thập niên 1970, song tăng nhanh chóng dưới thời chính phủ của Margaret Thatcher, bà lựa chọn không khuyến khích tăng trưởng tại miền Bắc nếu điều này gây nguy hại đến tăng trưởng tại miền Nam[93][94] Thời kỳ này diễn ra đình công của thợ mỏ năm 1984–85, gây khó khăn cho nhiều đô thị mỏ tại miền Bắc. Các hội đồng hạt vùng đô thị tại miền Bắc là thành trì của Công đảng và thường có lãnh đạo rất tả khuynh, do đó có các xung đột ở mức độ cao với chính phủ trung ương. Gia tăng nhận thức về phân chia Nam-Bắc đã củng cố bản sắc Bắc Anh đặc trưng, điều này vẫn duy trì đến nay dù một số thành phố lớn được cải tạo.[93]

Khu vực hứng chịu một vài cuộc tấn công của IRA trong xung đột Bắc Ireland, gồm đánh bom trên xa lộ M62 năm 1974, đánh bom Warrington năm 1993 và đánh bom Manchester năm 1992 và 1996. Vụ đánh bom Manchester năm 1996 là vụ nổ bom lớn nhất tại Anh Quốc kể từ khi kết thúc Chiến tranh thế giới thứ hai, tàn phá phần lớn trung tâm Manchester.[95] Cuộc tấn công khiến hạ tầng cũ kĩ của Manchester được tái thiết và hiện đại hoá, kích thích cải tạo thành phố và biến nơi đây trở thành một hình mẫu hàng đầu về tái phát triển hậu công nghiệp, được các thành phố khác trong vùng và bên ngoài đi theo.[96][97]